1548 ikinci iran seferi

Kanunî'nin, Irakeyn seferinden sonra on iki yıl gibi uzun bir süre Avrupa ve Akdeniz hâkimiyeti ile meşguliyeti, Şah Tahmasb'in Gürcistan ve Sünnî Şirvan'a hâkim olmasına sebep olmuştu. Bu boşluk ona Özbekleri geri püskürtme imkânı da sağlamıştı. Bu arada, Azerbaycan ve Irak-i Acem'de güçlü bir sekilde Şiîlik tesis edilmişti. Şah Tahmasb, bununla da yetinmeyerek Anadolu'ya ajanlar (halife, daî) göndermek suretiyle Türkmen aşiretlerini Erdebil ocağına bağlı tutmaya çalışmıştı. Bununla beraber Safevî hanedan üyeleri arasındaki tefrika ve Safevîler'in dayandığı Türkmen gruplarının birbirleriyle olan irtibatsızlıkları, İran'ı içten içe sarsmaktaydı. Nitekim Şah'ın kardeşi Elkas Mirza, Safevîler'in Şirvan hâkimi iken bağımsızlık davâsına kalkıştığı için kardeşi tarafindan takibata uğramıştı. Elkas Mirza, bu takibattan kurtulmak için önce Derbende ve Kıpçak taraflarına kaçacak, daha sonra Azak ve Kefe'ye geçerek oradan bir gemi ile İstanbul'a gelip Osmanlı Pâdişahına sığınacaktır.

Münasebetlerin, İran'la i olmamasından dolayı Elkas Mirza iyi karşılandığı gibi kendisine fevkalade ikramda da bulunulur. Zaten Elkas gelir gelmez Pâdişah'ı Sark seferi için tahrik ediyordu. Gerek bunun teşviki, gerekse Şah'ın eline geçen yerlerin tekrar alınması bakımından böyle bir sefer gerekliydi. Bu esnada Avusturyalılar ile bir antlaşma imzalandığından İran üzerine bir sefer açılmasına karar verilir. Böylece Tahmasb'in Sünnilerce tasallutu, Rüstem Paşa'nın Gürcistan üstüne gidilmesi yolundaki telkini ve Özbeklerin yardım istemeleri sebebiyle kaçınılmaz hâle gelen Doğu seferi, Elkas Mirza'nın da ilticasıyla kesinleşmiş bulunuyordu. Bu seferin gerçekleşmesi için l547 - l548 kışı hazırlıklarla geçirildi. Bu esnada Bosna valisi olan Ulema Han (Pasa), İran halkının durumunu iyi bildiği için Erzurum Beylerbeyliğine getirilerek Elkas'a lala tayin edilir. Elkas, maiyetindeki kuvvetlerle 2l Mart l548'de, Pâdişah ise 29 Mart'ta İstanbul'dan hareket eder. Bu gelişmelerden haberdar olan ve kardeşi Elkas'ın, Osmanlılar tarafindan tahta geçirileceğinden korkan Tahmasb da ordusunu toplamaya başlamıştı. Öyle anlaşılıyor ki, Tebriz'den Sene-i Gazan'a gelerek burada bir ay konaklayan ve bütün ordusunu eli altında toplayan Şah'ın, âdeti oldugu üzere Osmanlılar'ın karsısına çıkmak gibi bir niyeti yoktu. O, Osmanlı ordusu uğrağında (menzil) ve çevresindeki bütün yiyecek ve yemlikleri, hatta içme sularını yok etmek, Anadolu içlerine Kızılbaş ajanlarını göndererek oradaki mezhebdaşlarını ayaklandırmak suretiyle karışıklıklar çıkarmak siyasetini güdüyordu. Böylece Osmanlılar, kuvvetlerinin bir kısmini kendi tebaaları ile uğraşmak üzere geride bırakmak zorunda kalacaklardı. Bununla beraber olaylar, Şah'ın arzuladığı sekilde gelişme göstermiyorlardı. Zira Osmanlı Pâdişahi'nin Erzurum'a ulaştığı sıralarda, propaganda için Anadolu'ya gönderilmiş olan dört Safevî casusu, ellerindeki mektuplarla birlikte yakalanmışlardı.

Önce Van'ı Safevîler'in elinden kurtarmak isteyen Kanunî Sultan Süleyman, Ulema ve Pîrî Paşaları burayı zapta memur ettikten sonra kendisi Tebriz üzerine hareket eder. Pâdişah'ın komutasındaki Osmanlı ordusu üçüncü defa olarak Tebriz'e girer. l5 Ağustos'ta Van'a gelen Pâdişah, dokuz günlük bir çarpışmadan sonra (24 Ağustos l548)'de Van'ı İranlıların elinden tekrar almaya muvaffak olur. Defterdar Sarı İlyas Çelebi'yi Van Beylerbeyliğine tayin eden hükümdar, geri dönmek üzere harekete geçer.

Şah Tahmasb, Van'ın kaybedildiğini ve Osmanlılar'ın, kışı geçirmek üzere Diyarbekir'e gittiğini öğrenince Erciş, Ahlât ve Âdilcevaz taraflarına tahripkâr akınlarda bulunur. Bu arada Kars kalesini tamir ve inşa ile görevli isçileri koruyan Pasın mirlivası muhafızlarını kılıçtan geçirip öldürtür. Kaleyi de yerle bir eder. Bu arada Tercan ve Erzincan taraflarına sarkan Şah, Erzincan'ı ateşe vermekten de çekinmez. Bu haberler, Diyarbakır'da bulunan Kanunî'ye ulaşınca, vezir Ahmed Paşa'yı büyük bir kuvvetle Şah'ın üzerine gönderir. Bu arada, kendi arzusu üzerine Elkas Mirza'yı da Kâsan, Kum ve Isfahan taraflarını vurup yağmalamak üzere gönderir. Kuvvetlerinin mühim bir kısmi imha edilen Şah Tahmasb, süratle geri çekilerek Karabağ'a gider. Kanunî ise Haleb'e gelip kışı orada geçirir.

Şah Tahmasb'in, yeniden harekete geçmesi üzerine Kanunî l549'da ordu ile tekrar Diyarbekir'e gelir. Bu arada iki devlet arasında bulunan Gürcistan'ın bazen Osmanlılara, bazen da İranlılara yanaşmak suretiyle ikiyüzlü hareketleri ve Osmanilerin, Avrupa ile Akdeniz'deki meşguliyetleri esnasındaki tecavüzleri sebebiyle bu isin sağlam bir sonuca bağlanması gerekiyordu. Zira Gürcüler, Livana (Artvin) sancağına girip İspir'e kadar dayanmışlardı. Bu sebeple Pâdişah, Diyarbakır'da kalıp III. Vezir Ahmed Pasa başbuğluğunda Erzurum, Karaman, Dulkadir (Maraş) ve Rum (Sivas) Beylerbeyileri ile Sancakbeyleri ve bir miktar tüfekçi yeniçeri kendi Kethüdalarıyla, ayrıca Pâdişah'ın otağına hizmet eden Garipler bölüğü de Ağaları ile bu seferle görevlendirilirler. Gürcü Atabeği II. Keyhüsrev'in merkez ittihaz ettiği Tortum üzerine yürüyen Ahmed Pasa, l8 Saban 956 ( ll Eylül l549 )'da burayı kuşatır. Kalede mahsur bulunan Corci Ağa teslim teklifini reddettiği için savaşa girişilir. Toplarla dövülen kale surları yıkıldığı için burası 20 Saban'da feth olunur. Ahmed Pasa, burayı zapt ettiği gibi bütün Tortum Çayı boyunu da ele geçirir. Fethedilen bu yerler, dört sancak itibar edilmişlerdi. Bu arada Kanunî, Adana - Konya yolu ile 2l Aralık l549'da İstanbul'a döner.

İran'a yapılan bu ikinci sefer sonucunda Hakkari'yi de içine alan Van eyâleti kurulduğu gibi, Atabeklerin yurdu da dört sancak haline getirilmişti. Şirvan ülkesi ise, Osmanlılar'ın yardımı ile bir müddet için bağımsızlığını kazanmıştı.